Heb je ooit stilgestaan bij wat er gebeurt als je een octopus voor een spiegel zet? Dat deden wetenschappers — en het resultaat is een tikje bizar. Octopussen staan bekend als meesters van camouflage en ontsnapping, maar hun relatie met spiegels zegt iets veel diepers over hun hersens. Zelfreflectie is namelijk een zeldzaam talent in het dierenrijk, en wie een octopus kent, weet: die beesten zijn fulltime buitenbeentjes.
Spiegels en dieren: meer dan gekke bekken trekken
De spiegeltest, u kent ‘m vast nog van biologie — dat experiment waarbij een dier een stip op z’n huid krijgt en vervolgens wordt gekeken of het dat beseft door in de spiegel te kijken. Apen kunnen het soms. Dolfijnen ook. Maar een kat? Die denkt meestal dat het een nieuw buurbeest is.
Met octopussen lag dit jarenlang lastig. Ze lijken soms zo slim (vraag maar aan aquariumbeheerders in Artis — drie maanden geleden ontsnapte er nog eentje via de afvoer), maar herkennen ze écht zichzelf? Onderzoekers in Italië en Japan wilden het weten. Hun methode: een spiegel plaatsen bij het aquarium van een gewone octopus (Octopus vulgaris — ja, die kun je trouwens gewoon op de Albert Cuyp krijgen).
Octopus in de spiegel: verwarring, agressie, of… inzicht?
De eerste seconden? Pure verwarring. De octopus zwemt richting spiegel, draait armpjes, verkleurt en laat z’n zuignappen knallen. Mijn collega bij de universiteit van Amsterdam zei laatst dat het leek op een soort danswedstrijd: wie is die ander, moet ik imponeren of vluchten?
Na een aantal minuten verandert het gedrag. Sommige octopussen tonen agressie — die nieuwe ‘octopus’ bedreigt hun territorium. Anderen proberen door het glas heen te grijpen. En enkele blijven minutenlang stil hangen, met ogen gefixeerd op hun reflectie. Alsof ze zich ineens afvragen: ‘ben ik dat?’ Of is dat toch projectie van de wetenschapper (mogelijk — ik ben ook niet zeker van mijn interpretatie, daar ben ik eerlijk in).
Kunnen octopussen zichzelf dan herkennen?
Tot nu toe slaagde geen enkele octopus volledig voor de klassieke spiegeltest. Maar — en dit is interessant — sommige onderzoekers zagen subtieler gedrag. Octopussen die een wit vlekje op hun huid zagen in de spiegel, en daarna die plek met hun tentakels gingen aanraken, alsof ze dachten: er klopt iets niet. Toeval? Kansspel van slimme gedragsbiologie? Of het begin van een doorbraak in zelfherkenning onder mariene dieren?
Voorlopig is het bewijs mager. Maar de vraag blijft boeien. Octopussen hebben het grootste brein van alle ongewervelden, met meer dan 500 miljoen zenuwcellen. Mijn buurman uit Rotterdam zweert dat hij ooit een octopus zijn fietssleutel zag jatten bij Blijdorp – maar misschien had hij net teveel haring. Enfin, feit blijft: ze zijn slimmer dan menigeen denkt.
Waarom is dit belangrijk? Zouden we daraus iets kunnen leren?
In ons team appen we regelmatig gekke weetjes over dieren. Afgelopen week kwam iemand met een filmpje van een krab die via een spiegel uit z’n aquarium ontsnapte. Iedereen lachte, maar de onderliggende vraag – herkennen dieren zichzelf? — raakt aan bewustzijn. Is zelfherkenning bewijs van een ‘ik’?
Voor mensen is een spiegel bijna banaal. Maar als zelfs een beetje herkenning bij een octopus mogelijk is, moeten we misschien onze ideeën over intelligentie op zee herzien. Oké, misschien ben ik wat te romantisch na een lange dag observeren, maar toch — het zou de manier waarop we naar dierenwelzijn kijken kunnen veranderen. In restaurants in Scheveningen bijvoorbeeld, en in aquaria door heel Nederland.
En nu? Volg je nieuwsgierigheid
Dus de volgende keer dat je op de vismarkt een octopus ziet liggen, of eentje spot in een documentaire: denk even terug aan die spiegel. Misschien kijkt hij ons beter aan dan wij hem. Nou ja, zo voelt dat soms.
Heb je zelf weleens een dier voor een spiegel gezet? Of ben je benieuwd waar de grenzen van dierenbewustzijn liggen? Deel je ervaring hieronder — of vraag ernaar bij de volgende borrel. Zo blijven we samen nieuwsgierig, want wat er zich in die acht armen afspeelt, daar zijn boeken over vol te schrijven…
