Stel je eens voor: je zit met een kop koffie aan de gracht, bladert door het nieuws en leest dat er weer een nieuwe planeet is gespot. Niet ergens in de ruimte door te gluren met een ouderwetse telescoop, maar via verrassend moderne manieren waar de meeste van ons amper iets van weten. Hoe kan het dat astronomen — zelfs zonder altijd een telescoop in het open veld — nu planeten vinden bij sterren die we met het blote oog niet eens kunnen zien? Nou, daar zit dus een fascinerend verhaal achter.
Het clichébeeld van de eenzame wetenschapper met een grote kijker, ergens op de Veluwe onder een koude sterrenhemel, klopt eigenlijk maar half. Want wetenschap verandert — en als je dacht dat het allemaal ouderwetse lenzen en spiegels waren, dan ga je dit interessant vinden. Of misschien denk je: “Hm, werkt dat dan echt beter?” Ik vraag het me soms ook af…
Nieuwe technologieën: verder dan het oog reikt
Traditionele telescopen hebben hun charme, maar eerlijk? De coolste ontdekkingen gebeuren tegenwoordig vaak in de serverkamers van universiteiten en via dataservers, niet bovenop een berg met een joekel van een telescoop. Sinds de lancering van ruimtetelescopen zoals Kepler, TESS en het Nederlandse project ExoLoon (wist bijna niemand, maar dat is dus echt een ding), richten we ons op ‘indirecte’ detectiemethoden.
Met fotometrie kijken wetenschappers naar minuscule dipjes in het licht van sterren — stel je voor dat je buurman opmerkt dat jouw keukenlicht steeds exact op dezelfde minuut even knippert. Die kleine dip kan wijzen op een planeet die voorbij de ster schuift, een zogenaamde ’transit’. Het klinkt banaal, maar je ontdekt zo letterlijk planeten die je nooit met de grootste telescoop zou zien.
Van data tot ontdekking: de kracht van algoritmes
Het echte werk gebeurt nu bij de analyse van miljarden lichtpuntjes en datapunten. Misschien heb je gehoord van ‘machine learning’. Een term waar mijn collega laatst nog een meme over deelde in onze Slack — iedereen doet tegenwoordig alsof hun kat het snapt, maar in de astronomie is het nu bittere ernst.
Computers zoeken patronen in lichtvariaties of zwaartekrachtgolven en spotten zo wankele afwijkingen die op een verre planeet kunnen wijzen. De menselijke factor blijft — gelukkig — essentieel: iemand moet nog steeds beoordelen of het geen meetfout was (of een vogel die over de lens vloog, het is ooit echt gebeurd). Maar het begint dus allemaal met bakken data, slim gefilterd.
Waarom geen klassieke telescopen meer?
Natuurlijk — in musea en op televisie zie je ze nog: enorme telescopen bij Dwingeloo of Oude Sterrenwacht Leiden. Voor prachtige plaatjes van Jupiter gebruiken amateurs nog hun eigen apparaat op het balkon (zoals mijn buurvrouw laatst, die mij foto’s stuurde, best mooi trouwens).
Maar als het echt gaat om het vinden van compleet nieuwe planeten, zijn onze ogen nu simpelweg te beperkt. Nieuwe werelden zitten soms zo ver weg dat hun licht honderden jaren onderweg is geweest. Dus ja, het tijdperk van “nachtje wakker blijven met thermoskan koffie en naar de sterren turen” lijkt wat ouderwets. Misschien romantisch, maar de praktijk is: de slimste vondsten gebeuren stilletjes, overdag, in een lab, met toegang tot de cloud.
Zelf nieuwe planeten spotten? Zo kun je meehelpen
- Check citizen science-projecten zoals Planet Hunters TESS: gewone Nederlanders helpen daar ook bij!
- Leer signalen te herkennen met gratis online cursussen van ESA of SRON — gewoon via je laptop of zelfs tablet
- Volg Nederlandse astropodcasts (vriendin tipte ooit “Sterrenpraat”), daar hoor je de laatste ins & outs zonder vakjargon
Ben je ouderwets en hou je van ouderwetse romantiek? Er zijn nog steeds openbare sterrenkijkavonden — Utrecht organiseert ze vaker dan je denkt — maar wil je écht impact maken, dan kun je vanuit huis, met koffie, en je laptop meezoeken naar de volgende ‘hidden planet’. Wie weet is jouw klik binnenkort goud waard…
Laat jouw visie horen
Misschien denk je nu: dit voelt onpersoonlijk, al dat datawerk en algoritmes. Of heb jij wél eens zelf door een telescoop een vreemd lichtpuntje gezien? Deel gerust je ervaringen — ben benieuwd wie er eigenlijk nog écht naar boven tuurt. In ieder geval, in het tijdperk van AI voelen de ontdekkingen soms afstandelijker — of lijkt dat maar zo? Nou ja, in elk geval: de kosmos wacht.
