Had je ooit gedacht dat geheimen vroeger rondgingen zonder papier, WhatsApp of zelfs PostNL? Voor mij was het een kleine schok – we denken vaak dat communicatie altijd op papier is geweest, maar ons land kent een hele geschiedenis van creatieve, soms rare, manieren om wat niet voor ieder oor bestemd was te schrijven en te bewaren.
Op een regenachtige middag in de archieven van Haarlem vond ik bijvoorbeeld een piepklein lapje stof vol fijne stiksels – niet een verloren knoop, maar een verstopt liefdesbericht uit de 18e eeuw. Zulke vondsten nodigen uit tot verder neuzen. Hoe deelden Nederlanders vroeger hun geheimen, nu papier even uit de mode lijkt? Hieronder – alle slimme foefjes en tradities op een rijtje. Spoiler: sommige zijn verbazend modern.
Heilige huisjes: van kalkmuren tot houten planken
Lang voordat men de Action vol notitieboekjes leegkocht, schreven mensen letterlijk onder hun eigen dak. Kalkmuren in oude boerderijen verschenen soms vol namen, korte zinnetjes, of afkortingen die alleen familie verstond. Mijn opa – geboren in een dorpje onder Breda – vond als kind ooit een geheimzinnig rekensommetje achter de kast getekend. Niemand wist waarvoor het was. Misschien de stiekeme spaardoelen van zijn moeder?
In zeldzame gevallen werden berichten direct in het hout van vloeren of steunbalken gekerfd. Niet altijd netjes… in een oud vissershuisje op Texel stond volgens mijn buurvrouw iets als “hier rookte pa stiekem pijp” onder de vloerplanken. Geen idee of het meer bedoeld was als grap of waarschuwing. in ieder geval was papier daarvoor overbodig.
Kleding als kluis: borduren, naaien, stoppen
Onlangs las ik over de ‘geheimtjeszak’, een mini-vakje in de onderrokken van rijke dames, ergens halfweg de 17e eeuw. Hierin gingen liefdesbrieven, maar soms ook een plukje haar of een muntje – tastbare reminders aan verboden gevoelens of geheime afspraken. Niet alles op papier, dus. een collega uit Friesland vertelde dat haar oma wel eens een alfabet op een zakdoek borduurde, zogenaamd om te oefenen – maar achteraf zat er een boodschap in de eerste letters.
- Borduurwerk: met de hand stiekem initialen of symbolen in katoenen banden, soms als code voor wie het kon ontcijferen.
- Knoopsgaten: kleine papiertjes, strak opgerold, soms achter een knoop verstopt. Niet handig tijdens een regenbui, helaas.
Cijfers, codes & rijmpjes
Wie denkt dat encryptie iets van deze eeuw is, vergist zich. Al in de tijd van de Gouden Eeuw schreven VOC-kapiteins in cijferschrift, en maakten gelovigen codetaal om onderdrukte meningen te delen. in katholieke kring hoorde ik eerder dat mensen wel eens gebeden in rijmvorm noteerden op een stukje boomschors – makkelijker te onthouden én verhullen. Zelfs kinderrijmpjes konden dubbele bodems hebben: “Jan hupt over sloot” werd bij mijn moeder thuis ineens een grapje over de slimme buurjongen.
Natuurlijke dragers: schors, kleitabletten, schelpen
Oké, het klinkt haast middeleeuws, maar er zijn nog sporen van boodschappen gekrast op boomschors (vooral iepen en elzen – daar groeiden vroeger veel van langs de Maas). in Zeeland werden in de 19e eeuw schelpen beschreven met initialen: een soort chatbericht voor vissers in de haven, las ik pas nog in een lokaal museum. Ze bestaan nog – al is het handschrift meestal vervaagd.
Kleitabletten komen vooral uit het buitenland, maar Nederlandse kinderen probeerden in de vorige eeuw nog af en toe geheime agenda’s in een blokje bijenwas te krassen. Mijn nichtje, geboren in 1985, kreeg ooit zo’n plankje van haar juf. misschien is alles toch een beetje cyclisch…
Waarom zo geheimzinnig?
Goede vraag. Soms was het uit nood – bij schaarste aan papier, zoals tijdens de oorlog, maar vaker was het simpelweg veiliger. in de protestantse biblebelt of conservatieve dorpen werd je met een openlijk briefje soms keihard afgewezen. vooral jonge vrouwen en mannen ontwikkelden zo hun eigen codes. Denk aan zanje berichten: een touwtje met knopen, ooit populair in delen van Limburg, dat uitsluitend voor ingewijden te ontcijferen was.
En nu?
Kom ik op verjaardagen en familiefeestjes, dan is iedereen vooral bezig met voice-notes en prikkelarme appgroepen. tegelijk merk ik dat die hang naar stiekeme communicatie blijft. soms schrijf ik voor de grap nog een cryptische zin op een bierviltje en schuif ‘m naar een vriend(in). Wie weet – over honderd jaar vindt iemand die en vraagt zich af waar het over ging.
Heb jij thuis nog zo’n slim verstopte boodschap, of ken je familieverhalen over verborgen geheimen? Deel ze hieronder. Misschien bestaat jouw geheim over honderd jaar nog steeds – helemaal zonder papier.
