Stel je voor: je vindt een vergeelde kaart op zolder, en ineens zie je een eiland dat nu nergens meer te vinden is — niet op Google Maps, niet eens in een reisgids. Nee, het is geen drukfout of fantasie van de kaartmaker. Er zijn plekken in Nederland die ooit echt bestonden, maar nu alleen nog als vergeten stipjes op oude kaarten rondzwerven. En dat maakt ze misschien wel extra fascinerend.
Verdwenen eilanden — meer dan een stukje geschiedenis
Toen ik maanden geleden in het streekarchief van Noord-Holland struinde, viel mijn oog op de naam Wieringen. iedereen kent het wel als een polder, maar op kaarten van vóór 1932 is het gewoon een eiland, vrij in de Zuiderzee. En zo zijn er meer — Schokland bijvoorbeeld, ooit permanent bewoond, nu een soort rare groene vlek in de Noordoostpolder. Mijn buurman vertelde laatst zelfs over z’n opa, die vroeger op Marken werkte toen het nog geen schiereiland was.
Waarom verdwijnen zulke eilanden eigenlijk? Soms door natuurgeweld — een zware storm of overstroming. Maar vaker is het puur Hollandse strijd tegen het water: inpolderingen, dijken, grote projecten als de Afsluitdijk. Resultaat: eilanden worden opgeslokt door het vaste land of verzwolgen door het water.
De bekendste verdwenen eilanden van Nederland
- Urk — Nu midden in de polder, vroeger een afzonderlijk eiland. Het Urker dialect klinkt nog steeds anders, alsof het dorp nog altijd los van alles ligt.
- Schokland — Sinds 1859 was dit eiland onleefbaar verklaard door overstromingen. Tegenwoordig UNESCO-werelderfgoed, maar geloof me, het voelt er nog altijd alsof je op een “verloren eiland” loopt.
- Wieringen — Door de aanleg van de Afsluitdijk geen eiland meer. Toch noemen ouderen het soms nog zo, uit gewoonte of misschien uit heimwee.
- Marken — Nu verbonden met een dijk, maar tot 1957 was dit echt alleen per boot bereikbaar. Trekt nog steeds veel toeristen door de oude huizen en klederdracht — misschien inmiddels een beetje cliché, maar toch bijzonder.
Oude kaarten: venster naar verdwenen werelden
Als je oude kaarten tegenkomt, gooi ze dus nooit zomaar weg. Ze zijn niet alleen mooi als wanddecoratie (ja, mijn moeder hangt ze overal), maar laten ook veranderingen zien die je in één mensenleven nauwelijks kunt voorstellen. Op kaarten van begin vorige eeuw staan namen als “Verscholen Eiland” of “Rozeneiland” — plekken waarvan niemand meer precies weet waar ze waren. Soms had ik het idee dat kaartmakers vroeger zelf dingen verzonnen om de kaarten wat spannender te maken, maar nee — die plekken wáren er gewoon.
Wat kun je met deze “verdwenen” plekken?
Je kunt natuurlijk alles online zoeken, maar zo’n papieren kaart geeft je iets extra’s. Tip: organiseer een mini-speurtocht voor familie of vrienden. Zoek samen naar sporen in het landschap — bijvoorbeeld de Schokkerhaven, die nog altijd aan het water van de polder ligt. Of bezoek het openluchtmuseum op Marken, waar je oude foto’s kunt vergelijken met de kaart.
En als je in genealogie geïnteresseerd bent, kunnen zulke kaarten zelfs helpen ontdekken waar je voorouders woonden — misschien op een plek die nu onder de aardappels ligt of in een weiland is verdwenen. Mijn collega vond laatst zo het dorp van haar betovergrootmoeder terug — ergens tussen Swifterbant en niets. Je ziet: oude kaarten zijn soms waardevoller dan je denkt.
Tot slot: bewaren of doorgeven?
Dus… Mocht je bij een rommelmarkt, kringloop of gewoon thuis op zolder een oude kaart opduikelen — kijk eerst drie keer goed voordat je ‘m bij het oud papier gooit. Misschien vind je een verdwenen stukje Nederland dat niemand meer kent. En wie weet, inspireert het je om zelf eens op onderzoek uit te gaan. In ieder geval: deel vooral hieronder jouw verhalen of tips. Misschien vergis ik me en zijn er nog meer van zulke plekken — laat het weten!
